پیری در حاشیه‌ی شهر؛ چالشی که کسی آن را جدی نگرفت
پیری سریع در محلات حاشیه‌ای فرانسه، زیرساخت‌های ناکافی، مسکن نامناسب و انزوای اجتماعی را به بحرانی پنهان در سیاست شهری بدل کرده است.
فرانسه با سرعت چشمگیری در حال تغییر ساختار جمعیتی است؛ سهم جمعیت بالای ۶۵ سال از حدود ۱۳٪ در سال ۱۹۷۰ به بیش از ۲۰٪ امروز افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۷۰ به تقریباً یک‌سوم جمعیت برسد. در سال‌های اخیر، بحران پیر شدن جمعیت در فرانسه به‌عنوان یک چالش سیاسی ـ اجتماعی جدّی روی میز قرار گرفته است. طبق تحلیل اخیر روزنامه لوموند، این پدیده نه‌تنها غیرمنتظره نیست، بلکه دیگر بر اساس داده‌ها و روندهای آماری کاملاً قابل پیش‌بینی شده است.
طبق گرارش لوموند، مونیك، زن ۶۲ ساله و کارمند باسابقه، از هم‌اکنون برای بازنشستگی‌اش در سال ۲۰۲۶ برنامه‌ریزی می‌کند. او که از اواخر دهه‌ی ۱۹۹۰ ساکن شهر سووران در حومه‌ی پاریس است، هرگز تصور نمی‌کرد روزی خود، با دست‌هایش، بازی چوبی «پاس‌تراپ» بسازد. اما در یکی از روزهای تابستان، به‌طور ناگهانی در کارگاه نجاری «مازاریک» ثبت‌نام کرد؛ مکانی نوپا و بین‌نسلی که در طبقه‌ی همکف مجموعه‌ای ۳۰۰ واحدی بازسازی‌شده قرار دارد. این مرکز که در آوریل افتتاح شد، بخشی از طرح «مسکن فراگیر» است؛ پروژه‌ای برای مقابله با انزوای سالمندان و معلولان.
اینجا، فروشگاه اجتماعی، کتابخانه و پیانوی مشترک، آشپزخانه و سالن عمومی، کارگاه‌های آشپزی، نقاشی، باغبانی و حتی کارائوکه وجود دارد. مونیك می‌گوید: «نمی‌خواهم روزی تنها بمانم و در آپارتمانی که دیگر به نیازهایم نمی‌خورد، گیر بیفتم.»
اما داستان او، نشانه‌ی یک پدیده‌ی بزرگ‌تر است: سالمند شدن ساکنان محلات کم‌برخوردار، که سال‌ها «محل جوانان» تصور می‌شدند. طبق گزارش انجمن «برادران کوچک فقرا» در مارس ۲۰۲۴، سهم افراد بالای ۶۰ سال در این محلات از دهه‌ی ۱۹۹۰ همواره رو به افزایش بوده و اکنون به بیش از ۱۸ درصد رسیده است.
در سن-سن-دنی، که جوان‌ترین استان فرانسه شناخته می‌شود، جمعیت سالمندان به‌سرعت رو به رشد است. بر اساس پیش‌بینی «اینسی»، سهم بالای ۶۵ ساله‌ها از ۱۲ درصد فعلی به ۱۷ درصد در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید و تعداد بالای ۷۵ ساله‌ها از ۸۹ هزار نفر در ۲۰۱۹ به ۱۴۵ هزار نفر در ۲۰۴۰ می‌رسد؛ رشدی ۶۱ درصدی.
شهردار سووران، استفان بلانشه، هشدار می‌دهد: «ما هنوز جوانیم، اما سریع پیر می‌شویم و محلات ما برای این موج آماده نیستند. شوک جمعیتی در راه است.» به همین دلیل، او قصد دارد محله «مونسلُو-پون‌بلان» را به «منطقه‌ی ۱۰۰ درصد فراگیر» تبدیل کند. تاکنون ۱۷ مرکز بین‌نسلی در استان افتتاح شده و ۸ مرکز دیگر نیز در دست احداث است.
مشکل اصلی، مسکن است. تنها ۵ درصد خانه‌های اجتماعی برای افراد با کاهش توانایی جسمی مناسب‌سازی شده، درحالی‌که در محلات کم‌برخوردار، ۴۰ درصد خانه‌ها در اختیار بالای ۶۰ ساله‌هاست. پیش‌بینی می‌شود تا ۱۰ سال دیگر، نیمی از ساکنان مسکن اجتماعی بالای ۶۵ سال باشند.
در ادبیات شهری، «شهر یک‌چهارم ساعته» به شعاع ۵۰۰ متری پیرامون خانه سالمندان گفته می‌شود؛ محدوده‌ای که به ندرت از آن فراتر می‌روند. اما در بسیاری از محلات، این محدوده فاقد فضاهای سبز، فروشگاه‌های نزدیک، خدمات درمانی و مسیرهای مناسب است. برنامه‌های بازسازی شهری در دهه‌های گذشته بیشتر بر امنیت و کنترل رفتار جوانان متمرکز بوده و نه بر آسایش سالمندان. حتی حذف نیمکت‌ها و نصب موانع در پارک‌ها که برای جلوگیری از تجمع جوانان انجام شد، حرکت سالمندان را دشوار کرده است.
پی‌یر-ماری شاپون، کارشناس جغرافیا، این وضعیت را «محیطی خصمانه» می‌نامد؛ محیطی که سالمندان کم‌درآمد را که توان مهاجرت از محله را ندارند، به حاشیه می‌راند و از دید سیاست‌گذاران پنهان می‌کند.
یکی از مشکلات حساس، استفاده‌ی ناکارآمد از مسکن اجتماعی است. بسیاری از سالمندان در واحدهای بزرگ و قدیمی بدون آسانسور زندگی می‌کنند. نمونه‌اش «ژینت» که در طبقه‌ی چهارم یک آپارتمان F4 بدون آسانسور زندگی می‌کند و حاضر به نقل مکان به خانه‌ی کوچک‌تر نیست، زیرا با تاریخ زندگی‌اش گره خورده است. اما این مساله، خانواده‌های نیازمند مسکن را در صف انتظار نگه می‌دارد. کارشناسان می‌گوید، بدون ارائه‌ی خدمات پشتیبانی کامل، نمی‌توان انتظار داشت سالمندان خانه‌هایشان را ترک کنند.
پیشنهادها شامل شناسایی سالمندان تنها، مناسب‌سازی منازل، کمک به اسباب‌کشی، ایجاد خدمات «دروازه‌بان محله»، بازطراحی فضاهای عمومی با نیمکت‌های مناسب، نورپردازی بهتر، کف‌پوش‌های ضدلغزش، کاشت درختان با برگ‌های غیرلغزنده و ایجاد اقامتگاه‌های فراگیر و بین‌نسلی است. همچنین، برگزاری دیدارهای منظم توسط نیروهای شهرداری یا انجمن‌ها برای شکستن انزوا می‌تواند موثر باشد.
با وجود آنکه همه‌گیری کووید-۱۹ اهمیت مقابله با انزوای سالمندان را آشکار کرد، مسئولان اذعان دارند که اقدامات در این زمینه هنوز در مراحل ابتدایی است و روند تغییرات بسیار کند پیش می‌رود. استفان تروسل، رئیس شورای استان سن سن-دنی، هشدار می‌دهد: «اگر شتاب نگیریم، با بحرانی مواجه می‌شویم که سال‌ها نادیده گرفته شده است.»
